STRONA W BUDOWIE

MATERIAŁY űRÓDŁOWE DO DZIEJÓW CHRZEŚCIJAŃSKIEGO TOWARZYSTWA RZEMIEŚLNIKÓW I PRZEMYSŁOWCÓW POLSKLICH WE WŁOCŁAWKU.

Historia Chrześcijańskiego Towarzystwa Rzemieślników i Przemysłowców Polskich we Włocławku rozpoczyna się oficjalnie 12 XI 1905 r., kiedy to po wydaniu 30 października tr. przez cara Mikołaja II manifestu z obietnica konstytucji, ks. Józef Mańkiewicz założył Chrześcijańskie Stowarzyszenie rzemieślników i Przemysłowców Polskich pw. św. Józefa. Należy jednak podkreślić, że wydawane materiały źródłowe pozwalają stwierdzić, że początkowe działania mające na celu powołanie organizacji skupiającej chrześcijańskich rzemieślników i kupców odbywały się bez jego udziału, ponieważ przebył on z Kalisza do Włocławka pod koniec 1902 r., kiedy działania w tym kierunku zostały już podjęte. W składzie jego komitetu założycielskiego i wśród członków dominowali rzemieślnicy, właściciele małych i średnich zakładów,, wykwalifikowani pracownicy fabryk, ale nie brakowało też właścicieli dużych fabryk, jak Leon i Wincenty Bojańczykowie. Początkowo działało  ono półlegalnie, ponieważ dopiero 17 III 1906 r. wydane zostały przez władze rosyjskie tymczasowe przepisy o stowarzyszeniach. W czerwcu tr. stowarzyszenia zostały zalegalizowane przez Warszawski Urząd Gubernialny do spraw Stowarzyszeń, co pozwoliło na podjecie legalnej działalności. Od 1907 r. stowarzyszenie występowało pod nazwą Chrześcijańskie Towarzystwo Rzemieślników i Przemysłowców Polskich, a następnie Towarzystwo Chrześcijańskich Rzemieślników i Przemysłowców Polskich i ponownie (od 1920 r.) jako Chrześcijańskie Towarzystwo Rzemieślników i Przemysłowców Polskich.
Do podstawowych celów Towarzystwa należało oprócz obrony i rozwoju chrześcijańskiego (polskiego) stanu posiadania, ochrony interesów zrzeszonych członków, także rozbudzenie polskiej świadomości narodowej i działalności kulturalno-oświatowa, m. in. zakładanie szkół dokształcających, bibliotek, czytelni, chórów, i amatorskich zespołów teatralnych. W programie działania wyraźnie widoczne są wpływy Narodowej Demokracji, która podkreśla konieczność wykorzystania wszelkich możliwości i formy legalnej działalności do rozbudowy uczuć patriotycznych o zabarwieniu nacjonalistycznym, ale również szerzenia haseł solidarystycznych. Program ten jednak ewoluował w kierunku chrześcijańsko-demokratycznym w okresie międzywojennym.
Materiały źródłowe do dziejów Towarzystwa zawarte są w "Księdze Jubileuszowej Zgromadzeń Cechowych 1816-1916", przechowywanej w archiwum Izby Pamięci przy włocławskim Cechu Rzemiosł Różnych, której założycielem był Ryszard Sobczak. Tytuł "Księgi..." jest mylący, ponieważ zawiera ona historie Towarzystwa w latach 1901-1930. Jest rękopisem, który powstał w okresie przygotowania do uroczystości jubileuszowych 25-lecia istnienia Towarzystwa. Pisany jest jednym charakterem pisma i zapewne jest to dla lat wcześniejszych fragment nie zachowanej kroniki lub wypisy z również nieznanych protokołów z walnych zebrań członków. Uwaga ta jednak niczym nie umniejsza wartości tekstu, a jego analiza porównawcza z innymi źródłami potwierdza jego wartość i rzetelność faktograficzną. W publikowanym poniżej tekście źródłowym zachowane zostały oryginalny język i pisownia, a ingerencja wydawców ograniczyła się do rozwinięcia skrótów i korekt w nazwiskach, tak aby w całości zachować jego wartość. Został ponadto uzupełniony o przepisy mające ułatwić jego weryfikację przez czytelnika. Do tekstu historii Towarzystwa dołączono listę członków z 1912 r. oraz protokoły z prac zarządu, pozwalające określić jego skład członków i zasięg oddziaływania. Lista i protokoły są również przechowywane w wymienionym archiwum. Są to ważne źródła do dziejów życia gospodarczego, politycznego i społecznego Włocławka i powiatu włocławskiego, pozwalające na znaczne wzbogacenie stanu wiedzy historii miasta w wieku XX.

Rok 1901 - 1905

Inicjatorem i założycielem Chrześcijańskiego Towarzystwa Rzemieślników i Przemysłowców Polskich we Włocławku byli p.p. [Antoni] Piasecki, [Wacław] Werner, [-] Zieliński, [Aleksander] Miciński, [-] Linde i [-] Strzębkowski.
Myśl zorganizowania Towarzystwa Rzem. [ieślniczego] istniała już w umysłach założycieli od roku 1901. Był to jednak tylko słaby płomyk, gaszony przez czujne oko władz rosyjskich. Dlatego też pierwsze zebrania organizacyjne miały charakter ściśle konspiracyjny i odbywały się w mieszkaniach prywatnych. Poszczególni organizatorzy zbierali informacje w urzędach , celem dowiedzenia się, jak postępować i co czynić, aby uzyskać legalizacje władz.
Na zewnątrz Tow.[arzystwo] miało być zrzeszeniem rzemieślników i drobnych przemysłowców o charakterze ściśle fachowym, w istocie jednak placówką narodową, kuźnia polskiego rzemiosła. Przez kilka lat, bo aż do 1905 zebrania [organizatorzy] odbywają prywatnie, praca organizacyjna postępuje jednak naprzód. Wydatna pomoc w tym kierunku daje Ks. [Józef] Mańkiewicz, organizując dla rzemieślników w katedrze nabożeństwo, w czasie którego wygłasza okolicznościowe przemówienia, zachęcając do zrzeszania się. Po kilkunastu zebraniach organizacyjnych, na które organizatorzy otrzymali wreszcie od miejscowego policmajstra pozwolenie, postanowiono utworzyć patronat, a na patrona zaproszono Ks. Józefa Mańkiewicza, biorąc pod uwagę jego pracę społeczną.
W r. 1904 powstaje projekt zdobycia własnego lokalu, ponieważ coraz większa ilość członków nie może pomieścić się w prywatnym mieszkaniu, W tym celu wydzierżawiono lokal po destylarni [Aleksandra] Kwiatkowskiego przy ul. Gęsiej Nr 13, w którym to lokalu poczyniono odpowiednie przeróbki, stosownie do potrzeb Tow.[arzystwa].
W r. 1905 wybuchła rewolucja, a w jej ogniu ogrzani organizatorzy, postanawiają jawnie otworzyć Towarzystwo, korzystając z chwilowego wolnościowego prądu 19 marca 1905 r. w lokalu Wioślarzy przy ul. Tumskiej odbywa się pierwsze walne zebrani, na którym zostaje wybrany pierwszy Zarząd. W skład tegoż weszli: Wincenty Bojańczyk, Ks. [Józef] Mańkiewicz, Ks. [Roman] Kossowski, [Aleksander] Miciński, [Józef] Moszczyński, [Stefan] Baurski, [-] Zieliński, [Konstanty] Wisniewski i [Antoni] Piasecki. Prezesem wybrany został Wincenty Bojańczyk, 12 listopada 1905 zostaje zalegalizowana ustawa, którą redagował adwokat [Bolesław] Domaszewicz, a dopełnił Zarząd.
Świeżo założone Tow. [arzystwo] Rzemieślnicze było trzecią z rzędu placówką społeczna, gdyż do roku 1905 istniały tylko Straż Ogniowa i Tow. [arzystwo] Wioślarskie.
Po oficjalnym otwarciu Tow.[arzystwa], organizacja tegoż stale postępuje naprzód, ilość członków wzrasta, tak, że w końcu 1905 r. Tow.[arzystwo] liczy członków 150.

Rok 1906 - 1914

W roku 1906 majątek, w którym Tow.[arzystwo] odnajmowało lokal, został wystawiony na licytacje, w drodze której zostaje nabyty przez p. Wincentego Bojańczyka za cenę 5000 rb. na własność Tow.[arzystwa].
W roku 1907 postanowiono rozpocząć na pustym placu budowę dużej sali, co uskuteczniono przez przeciąg dwóch lat. W tym czasie prezesem zostaje p. Antoni Piasecki. Od momentu pobudowania dużej sali Towarzystwo rozpoczyna bujny okres swej działalności, obfity w czyny i różnorodne akcję. Przede wszystkim majac na uwadze dobro zrzeszonego rzemieślnika, zostaje założona przy Tow.[arzystwie] Kasa Wzajemnej Pomocy Rzem.[ieślniczej] z inicjatywy członków Towarzystwa: Wojciechowskiego Fr.[anciszka], Brzechwy Wł.[adysława], Domaszewicza Bo.[lesława]. Kasa ta na wypadek choroby lub śmierci członka oddaje stowarzyszonemu ogromne usługi w formie odpowiedniej zapomogi.
W dziedzinie fachowej zorganizowano szkołę rysunkową i niedzielną dokształcającą, która miała na celu kształcenie młodzieży w kierunku zawodowym. Założycielem szkoły Rysunkowej byli p.p. H.[ugo] Mucham, inz. [Antoni Franciszek] Olszakowski, M.[ichał] Bojańczyk i [Józef] Mokrzyck. Z zakresu prac uczniów Szkoły Rysunkowej były urządzone wystawy w lokalu Tow.[arzystwa]. Jednocześnie specjalnie powołana do życia Komisja fachowo-odczytowa uświadomienia zrzeszonych członków w dziedzinie najistotniejszych i żywo ich obchodzących zagadnień fachowych. Prócz tego Tow.[arzystwo] pozostaje w ścisłym kontakcie z organizacjami ściśle zawodowymi, a mianowicie cechami i wspólnie z mini stoi na straży obrony interesów rzemiosła i drobnego przemysłu polskiego. Lecz nie tylko sprawy zawodowe były uwzględnieniem w działalności Tow.[arzystwa]: podjęto na dużą skalę akcje kulturalno-oświatową, przez wygłaszanie uświadamiających odczytów, organizowanie wycieczek krajoznawczych, urządzanie koncertów, rautów, przedstawień teatralnych itp.
Zostaje założona Sekcja Dramatyczna , która w historii Tow.[arzystwa] odegrała role bardzo zaszczytna. Jej staraniem wystawiono sztuki patriotyczne, która w czasie niewoli budziły z uśpienia ducha narodowego, przenosząc wyobraźnią słuchaczy w czasy niepodległego bytu i iskrząc wiarę w lepszą przyszłość Polski. Jedna z tych imprez o charakterze narodowym było wystawienie "Królowej Jadwigi". Kierowniczką Sekcji Dramatycznej była p. Michalska.
Powstaje przy Tow.[arzystwie] chór śpiewaczy, który datuje swe powstanie na terenie Tow.[arzystwa] Rzem.[ięślniczego] , przechodzący w swej historii różne koleje losu i ulegając częstym przeobrażeniom, istnieje do dziś dnia, pielęgnując z umiłowaniem zdobycze kultury muzycznej.
W r. 1910 prezesem zostaje p. Antoni Mirewicz. Celem rozwoju fizycznego młodzieży powstaje Sekcja Gimnastyczna, która w chwili powstania Tow.[arzystwa] Gimn.[astycznego] "Sokół" jako instytucji pokrewnej, o identycznych celach, zlewa się z nią w jedna całość. Do pracy oświatowo-kulturalnej zwerbowano wszystkie swe własne siły, a oprócz tego skooptowano duży zastęp pracowników z miejscowej inteligencji. W pracy swej nie zapomniano także o dziatwie szkolnej, dla której urządzono Jasełkę, choinkę itp. imprezy.
W r. 1913 założono skład skór "Nadzieja". W roku 1914 prezesem zostaje Józef Mokrzycki. Od chwili ukończenia budowy dużej sali Tow.[arzystwo] Rzem.[ieślnicze] dawało w swym lokalu przytułek wszystkim organizacją społecznym; wszelka akcja, czy to filantropijna, czy też kulturalno-oświatowa znajdowała oparcie na gruncie Towarzystwa Rzem.[ieślniczego].
W momencie największego rozkwitu Tow.[arzystwa] następuje fakt który przerywa dotychczasowy bieg życia Tow.[arzystwa] i skieruje historię tegoż na nowe tory. W sierpniu 1914 wybucha wojna europejska. W pierwszych dniach po jej wypowiedzeniu wojska rosyjskie opuszczają miasto, ustępując zbliżającej się armii niemieckiej. Lokal Towarzystwa zostaje zajęty przez wojska niemieckie, które kwaterują w nim przez rok czasu, uniemożliwiając T-wu [Towarzystwu] wszelka działalność.

Rok 1915 - 1917

Kiedy wreszcie w r. 1915 lokal został opróżniony, trudno było nadać T-wu [Towarzystwu] dawniejszy impuls, wobec warunków wytworzonych przez wojnę, a w szczególności wobec strat, na jakie naraził Tow.[arzystwo] postój wojsk niemieckich w lokalu. Wyłoniony został specjalny komitet do załatwienia spraw Towarzystwa i ponownego tegoż zorganizowania. Mimo energicznych starań odszkodowań żadnych nie otrzymano, a dawne nieuregulowane zobowiązania zmusiły Zarząd do przykrego, ale ostatecznego kroku, a mianowicie sprzedaży majątku (Polonii) Tow.[arzystwu] Dobroczynności. Prezesem w tym czasie wybrany został p. Tadeusz Gutowski. Towarzystwo znów wróciło do starego, skromnego lokalu, składającego się zaledwie z dwóch pokojów. I znów, choć w wolniejszym tempie, rozpoczyna się praca około pobudzenia do życia czynników, które w okresie przedwojennym stanowiły istotę Tow.[arzystwa]. Następuje wznowienie szkoły rysunkowej i niedzielnej, wznowieniu chóru i sekcji gimnastycznej. I znów stanął rzemieślnik wspólnie z inteligentem celem podjęcia akcji oświatowej wśród zrzeszonej braci, stanęli niezrażeni trudnościami i warunkami, jakie wytworzyła wojna.
W r. 1916 organizacje cechowe obchodzą 100-letnią rocznicę założenia cechów i uroczystość wznowienia ich polskiego charakteru. Coraz bardziej poczęto się krzątać, lecz nader szczupły lokal nie pozwalał na należyty rozwój Tow.[arzystwa]. To też w r. 1917 wynajęto lokal, składający sie z 4-ech pokojów na Starym Rynku w domu p. Górnikiewicza. I znów rozpoczęła się praca około urządzenia nowego lokalu.

Rok 1918 - 1925

Od r. 1918 tj. od chwili odzyskania niepodległości Państwa Polskiego, Tow.[arzystwo] Rzem.[ieślnicze] bierze udział we wszystkich przejawach życia narodowego i społecznego. Rozpoczyna się praca organizacyjna na zew Centralnego Tow.[arzystwa] Rzem.[ieślniczego] w Warszawie. Przedstawiciele Towarzystwa biorą udział w zjazdach rzemieślniczych, zawiązują sie kontakty ze stolicą, celem udoskonalenia swej organizacji. Dowodem żywotności Tow.[arzystwa] jest jego praca w akcji wyborczej do Rady Miejskiej, uwieńczona przejściem trzech radnych z ławy Towarzystwa, a mianowicie : [Stanisława] Mirewicza, [T] Gutowskiego, i [Leona] Opoczyńskiego. Taki sam czynny udział bierze Towarzystwo przy wyborach do pierwszego ustawodawczego Sejmu, a jednym z posłów zostaje członek Tow.[arzystwa] Ignacy Postolski.
W r. 1919 zostaje ufundowany sztandar Tow.[arzystwa]. a prezesem w tymże roku zostaje p. Jan Klabecki. W r. 1920 zostaje zorganizowana przez władze polskie nowa ustawa, ponieważ stara zaginęła w okresie wojny. Kiedy w r. 1920 grozi Polsce niebezpieczeństwo ze strony wkraczającej w granice państwa armii bolszewickiej , Tow.[arzystwo] staje na posterunku. Członkowie Tow.[arzystwa] gremialnie powiększają szeregi Straży Obywatelskiej, a młodzież rzemieślnicza wkłada mundur ochotniczy. Swój udział w akcji obronnej zadokumentowało Tow.[arzystwo] bohatersko przelana krwią członka swego ś. p. Wapniarskiego, który zginął na wzgórzach Szpetalskich w obronie Włocławka. prócz tego w czasie inwazji w lokalu Tow.[arzystwa] pracują rzemieślnicy nad dostawą dla armii.
W czasach ciężkich dla rzemiosła zostaje założona hurtownia opałowa oraz Kooperatywa Spoż[wcza], które to placówki maja na celu pomoc zrzeszonym rzemieślnikom. W r. 1921 ufundowano votum do kościoła parafialnego dla M.[atki] B.[oskiej] Cz.[ęstochowskiej].

Rok 1925 - 1930

Nowy okres w historii Towarzystwa rozpoczęty w dniu 18 października 1925 r. przejściem do nowego lokalu przy ul. Kościuszki [nr] 6 zapoczątkowany został powiększeniem się liczby członków, których obecnie jest 315 osób, oraz ożywieniem życia towarzyskiego i kulturalnego przez urządzenia nie obliczanych na zysk zabaw tanecznych, odczytów, choinek dla dzieci członków Towarzystwa, przez zorganizowanie wycieczki zbiorowej na Powszechna wystawę Krajową w Poznaniu. Towarzystwo posiadało własna bibliotekę, czytelnie pism periodycznych i fachowych.
Akcja społeczna wyraża się przez utrzymywanie własnym kosztem jednego chrześniaka w ochronce na Grzywnie. Opłacana jest stała składka na stancje Opieki nad Matka i dzieckiem.
Towarzystwo przejmowało udział w Zjazdach rzemieślniczych w Poznaniu i Warszawie oraz w Wyborach do Rady Miasta m.[iasta] Włocławka, w której interesy rzemiosła maja mają swych rzeczników w osobach p.p. [Henryka] Chybalskiego, [Antoniego] Lewandowskiego, [Stanisława] Mirewicza, [-] Rzadkowolskiego i [Ludwika] Makowskiego. Obrona rzemiosła w Komisji Szacunkowej do wymiaru podatku dochodowego obrotowego jest ciągła troską Zarządu. Zrzeszeni w Cechach rzemieślnicy otrzymują bezpłatny lokal na zebrania, gdzie mieszczą się również sztandary i akta cechowe. Z chwilą wejścia w życie nowej ustawy Przemysłowej udzielony został lokal na prowadzenie biura dla rejestracji rzemieślników pow.[iatu] włocławskiego] i na pomieszczenia biura Komitetu Wyborczego do Izby Rzemieślniczej, przy czym Towarzystwo udzieliło pożyczkę bez procentową.
Wynikiem przeprowadzonej pertraktacji na Prezydenta Izby zostaje wybrany Radca Izby z Włocławka. Przyjęciem udziału w uroczystościach 40-lecia istnienia "Lutni" i poświęcenia sztandaru, oraz poświecenia lokalu i sztandaru "Sokoła". Towarzystwo daje dowody, że stoi na stanowisku Narodowym. Jako placówka Chrześcijańska Towarzystwo przyjmuje udział w religijnej uroczystości pogrzebu J.E. Ks. Biskupa [Władysława Pawła] Krynickiego i w Ingresie J.E. Ks. Biskupa [Karola Mieczysława] Radońskiego, obecnego najdostojniejszego Pasterza Diecezji Kujawsko-Kaliskiej.
Wysiłki Zarządu pod kierownictwem Prezesa p. [Stanisława] Mirewicza od 1922 do 1928 r. i Prezesa p. [Antoniego] Lewandowskiego od 1928 do 1929 dają dowód starań pod względem powiększenia inwentarza ruchomego, przedstawiającego obecnie wartość kilku tysięcy złotych, a powiększonego stale przez obecny Zarząd. Prowadzenie stałego Sekretariatu z udzielaniem porad i pisania podań członkom Towarzystwa za minimalną odpłat, jest troską obecnego Zarządu Towarzystwa, który reprezentowany jest od stycznia 1930 roku w osobach: Prezes p. [H] Chybalskiego, p. [-] Czupryniaka, buchaltera i skarbnika p. [-] Ryszewskiego, gospodarza p.p. [Piotra] Mańkowskiego i [Ignacego] Postolskiego [?T?] i członków Zarządu p.p. [Władysława] Oźminkowskiego, [Leona] Opoczyńskiego, i [Wincentego] Bojańczyka.
Przypadająca w dniu 18 października rocznica 25-lecia istnienia Towarzystwa z powodu wyborów do Sejmu i Senatu została odłożona do dnia Świętego Józefa Patrona rzemiosła.
Zapoczątkowany przez Zarząd Towarzystwa protest przeciwko zakusom niemieckim na ziemie polskie w 1929 r. przez żądanie rewizji traktatu wersalskiego, zgromadził całą ludność Włocławka, dając dowód jedności i siły w sprawach Ojczyzny.  Zrzeszeni w Towarzystwie i Cechach członkowie pod przewodnictwem Prezesa p. [H] Chybalskiego przyjęli gremialny udział w manifestacji przeciwko wystąpieniom w 1930 r. Ministra Rzeszy Niemieckiej [Gottfrieda Reinholda] Trewiranusa i "Cudu nad Wisłą" obchodzonego uroczyście w dniu 15 sierpnia 1930 r.
Z dniem 18 października 1930 r. Chrześcijańskie Towarzystwo Rzemieślników i Przemysłowców Polskich we Włocławku rozpoczęło drugie 25-lecie swej pracy dla chwały religii i Ojczyzny i dobra chrześcijańskiego. 

Lista Członków Towarzystwa Rzemieślników i Przemysłowców w[e] Włocławku [1912] 

Numer  bieżący	Nazwisko i imię		Numer  bieżący	Nazwisko i imię
1	Ambroziewicz Mieczysław		93	Leszczyński Stanisław
2	Augsburg Samuael		94	Lędziński Michał
3	Adamski Piotr		95	Lemański Wincenty
4	Aktabowski Feliks		96	Łapiński Władysław
5	Adamski Feliks		97	Mańkowski Piotr
6	Baurski Stefan		98	Michalczak Franciszek
7	Bejcher Franciszek		99	Michalski Jan
8	Bejgrowicz Maksymilian		100	Milewicz Antoni
9	Białkowski Antoni		101	Mokrzycki Józef
10	Bojańczyk Wincenty		102	Motyliński Władysław
11	Bojańczyk Jerzy		103	Morawski Władysław
12	Bojańczyk Michał		104	Mrożewski Bernard
13	Borkowski Władysław		105	Marchlewski Władysław
14	Brzechwa Władysław		106	Matejas Feliks
15	Bykowski Lucjan		107	Mikulski Franciszek
16	Bieganowski Władysław		108	Musiałkiewicz Edward
17	Brede Ferdynand		109	Michalski Nicefor
18	Borys Piotr		110	Mleczarski [G]
19	Białkowski Zygmunt		111	Mańkowski Jan
20	Biegalski Antoni		112	Miller Jan
21	Bauer Eryk		113	Miller Julian
22	Boniecki Adam		114	Motyliński Karol
23	Borzęcki Ludwik		115	Marcinkowski Józef
24	Bromont Edward		116	Niewiński Stanisław
25	Buczkowski Jan		117	Olszewski Leonard
26	Bombowski Teofil		118	Opoczyński Leon
27	Buczkowski Kazimierz		119	Oźminkowski Władysław
28	Białkowski Stefan		120	Piasecki Antoni
29	Bromirski Zdzisław		121	Piotrowski Stefan
30	Ciechórski Ignacy		122	Postolski Ignacy
31	Dąbrowski Jan		123	Paradowski Walenty
32	Dąbrowski Józef		124	Piotrowski Piotr
33	Dobrzański Dionizy		125	Piotrowski Jan
34	Domnicki Otton		126	Podolski Kazimierz
35	Długołęcki Władysław		127	Pinkowski
36	Drozdrzewski Jan		128	(Brak wpisu w orginale)
37	Eska Zygmunt		129	Perkowski Adolf
38	Fidler Herman		130	Radomski Andrzej
39	Freitag Leon		131	Rokicki Wacław
40	Fabirkiewicz Teodor		132	Rosiński Stefan
41	Górecki Leon		133	Rembieliński Kazimierz
42	Grabowski Michał		134	Rokicki Kazimierz
43	Grąbczewski Aleksander		135	Rudkowski Aleksander
44	Ks. Gruchalski Stanisław		136	Rafalski Stefan
45	Gutowski Marian		137	Stachórski jan
46	Gutowski Tadeusz		138	Stańczak Roch
47	Grąbczewski Franciszek		139	Syrowski Edward
48	Goździewicz Roman		140	Szałkowski Antoni
49	Górnikiewicz Aleksy		141	Szelęgowski Wacław
50	Gólczyński Józef		142	Ślifirski Kazimierz
51	Gruppe Rudolf		143	Skrobecki Jan
52	Hamburger Robert		144	Sztejner Bolesław
53	Hanke Oskar		145	Szymański Konstanty
54	Hennel Rudolf		146	Szałek Stanisław
55	Hordyński Franciszek		147	Szczepański Franciszek
56	Hermanowski Adam		148	Ślifirski Roman
57	Hanuszkiewicz Leon		149	Sadowski Stanisław
58	Hermanowski Karol		150	Świdkiewicz Ignacy
59	Jaźwiecki Jan		151	Staszewski Jan
60	Jędrzejak Ignacy		152	Sypniewski Józef
61	Jasiński Bolesław		153	Szporny Leon
62	Jabłoński Antoni		154	Szwankowski Wiktor
63	Janusiewicz Franciszek		155	Szczepański Franciszek
64	Jasiński Henryk		156	Szulc Seweryn
65	Kaftański Tadeusz		157	Mitzner Wincenty
66	Karłowski Antoni		158	Turkowski Antoni
67	Kłódkowski Wacław		159	Trzciński Adam
68	Kościelski Kacper		160	Truszkowski Antoni
69	Ks. Kossowski Roman		161	Trojanowski Adam
70	Kozłowski Józef		162	Walter Rudolf
71	Kreutz Jakób		163	Wasilewicz Ignacy
72	Kwiatkowski Jan		164	Wendołowski Ludwik
73	Kwitliński Stefan		165	Wiliński Wacław
74	Kosiński Józef		166	Wiśniewski Konstanty
75	Konecki Piotr		167	Wasilewski Eugeniusz
76	Kozłowski Wojciech		168	Woźnicki Feliks
77	Kaczowski Wojciech		169	Wilczyński Stanisław
78	Kowalski Ludwik		170	Wesołowski Stefan
79	Krupiński Franciszek		171	Wojciechowski Eugeniusz
80	Kowalewicz Leonard		172	Werner Wacław
81	Kott Józef		173	Wendołowski Adam
82	Kulka Mieczysław		174	Wieża Adolf
83	Kulka Mieczysław		175	Woźnicki Aleksander
84	Koralewski Józef		176	Wiśniewski Józef
85	Kowalski Antoni		177	Zalewski Stanisław
86	Kobendza Roman		178	Zalesski Józef
87	Kowalewski Przemysław		179	Ziólkowski Wincenty
88	Kuczkowski Stanisław		180	Ks. Żak Jan Stanisław
89	Kościelski Kazimierz		181	Mirkowski Jan
90	Lachowicz Władysław		182	Ziółkowski Mieczysław
91	Lebiedziński Stanisław		183	Żeczkowski Franciszek
92	Lewandowski Antoni

     

űRÓDŁA :
Skład Zarządu [Chrześcijańskiego] Towarzystwa Rzemieślników i Przemysłowców Polskich [w:] Kalendarz Kujawianin 1918, s. 77.
Ks. Rulka K., Mańkiewicz Józef (1876-1940), ksiądz, wychowanek Seminarium Duchownego we Włocławku, działacz społeczny, założyciel chrześcijańskich stowarzyszeń robotniczych i rzemieślniczych we Włocławku, [w:] Włocławski Słownik Biograficzny T. 4. Włocławek 2006, s. 96-98. 
Sobczak R., Ziółkowski B., Materiały űródłowe do Dziejów Chrześcijańskiego Towarzystwa Rzemieślników i Przemysłowców Polskich we Włocławku, [w:] Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie T-22. Włocławek 2007, s. 129-139. 
Cieślak M., Historia i Działalność Chrześcijańskiego Towarzystwa Rzemieślników i Przemysłowców Polskich we Włocławku w Latach 1905-1935 [w:] Rocznik Muzealny T. 12, Włocławek 2008, s. 167-187.